Uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkole ogólnodostępnej
Fundacja ALTEREDU prowadzi dwie szkoły społeczne oraz Centrum Edukacji Alternatywnej. Są to placówki otwarte na potrzeby uczniów, w których każde dziecko traktowane jest indywidualnie. Wśród nich jest wiele o specjalnych potrzebach edukacyjnych – są to uczniowie z zaburzeniami ze spektrum autyzmu; ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia); z nadpobudliwością psychoruchową z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD); z niepełnosprawnością intelektualną; cierpiący na fobię szkolną, depresję, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, itp. W takim przypadku zawsze pojawia się problem odpowiedniego dostosowania metod nauczania i monitorowania postępów. Wyzwaniem dla wychowawcy staje się także funkcjonowanie dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych w grupie rówieśniczej. W większości nauczyciele nie są przygotowani merytorycznie do pracy z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, brak im narzędzi ułatwiających planowanie lekcji i komunikację z uczniem. Rodzi to niepotrzebne napięcia w klasie, konflikty z rodzicami i sprawia, że codzienna praca staje się bardzo trudna.
Wykorzystując nasze wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych a także bazując na współpracy z międzynarodowymi stowarzyszeniami specjalizującymi się w pracy w tej dziedzinie, zespół pedagogów i psychologów opracował projekt, mający na celu ustrukturyzowanie procedury przyjmowania i prowadzenia dzieci w placówkach oświatowych. W swoim założeniu ma to pomóc nauczycielom i pedagogom szkolnym trafnie zdiagnozować, zanalizować i ocenić potrzeby oraz uwarunkowania ich przyszłych uczniów. Umożliwia opracowanie skuteczniejszej i bardziej zindywidualizowanej opieki edukacyjnej i psychologicznej dla tych dzieci, na nawiązanie dobrych relacji z ich rodzicami i przygotowanie klasy na przyjęcie uczniów integracyjnych.
Pragniemy podzielić się naszym doświadczeniem i mamy nadzieję, że przygotowane materiały ułatwią i usprawnią pracę nauczycieli i pomogą dzieciom szybciej odnaleźć się w nowej sytuacji szkolnej. Chcielibyśmy, aby dobra praktyka i nowoczesne metody stosowane w edukacji i integracji dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, w tym dzieci z Zespołem Aspergera stały się w szkołach normą.
Opracowany przez nas materiał składa się z kilku powiązanych merytorycznie części:
1.Kwestionariusz pogłębionego wywiadu z rodzicami
Umożliwia zebranie istotnych z punktu widzenia funkcjonowania dziecka w szkole informacji, których nie ma w orzeczeniu, a których poznanie usprawni proces dydaktyczny i pozwoli uniknąć wielu sytuacji kryzysowych. Odpowiednio przeprowadzony i zinterpretowany wywiad ułatwi stworzenie rzetelnego, celowo zindywidualizowanego IPETu oraz pozwoli nauczycielom szybciej poznać mocne i słabe strony dziecka i dostosować metody pracy do jego realnych możliwości. W wywiadzie staramy się poznać oczekiwania rodziców względem szkoły, uzyskać szczegółową wiedzę na temat przebytych terapii, lęków czy natręctw dziecka, zachowań autoagresywnych, kontaktów społecznych, wcześniejszych doświadczeń szkolnych. Wywiad służy nawiązaniu współpracy z rodzicem a także poznaniu jego postawy wobec zagadnienia jawności diagnozy dziecka w środowisku szkolnym. Po zakończeniu pierwszego semestru nauki przeprowadzany jest z rodzicami wywiad ewaluacyjny, pozwalający ocenić skuteczność wprowadzonych metod pracy z dzieckiem.
2. Pakiet ćwiczeń diagnostycznych, ułatwiających poznanie ucznia, w tym specjalna wersja dla dzieci z Zespołem Aspergera
Zestaw kart pracy, który dziecko wypełnia w obecności psychologa lub pedagoga szkolnego. Umożliwia on poznanie preferowanego stylu uczenia się, świadomości własnego stanu zdrowia, mocnych stron, ograniczeń i trudności w funkcjonowaniu szkolnym. Karty pracy skonstruowane są w taki sposób, że umożliwiają dziecku opowiedzenie o sobie jako uczniu, nadziejach i obawach związanych z nowym środowiskiem szkolnym. Ćwiczenia nie wymagają od dziecka stresu ani wysiłku, angażują go w sposób przyjazny w proces poznania jego własnych wyobrażeń o emocjach, myślach, komunikacji i kontaktach społecznych. Pozwalają psychologowi na ocenę przygotowania dziecka do wejścia w nową grupę, pomagają skonstruować skuteczny IPET i stworzyć początki relacji terapeutycznej, która pomoże minimalizować stres dziecka i skróci okres adaptacji w szkole.
3. Warsztaty integracyjne wprowadzające dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych do grupy rówieśniczej
Wiele badań i doświadczeń ekspertów pracujących z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych wskazuje na to, iż umiejętne i fachowe przygotowanie środowiska rówieśniczego na przyjęcie takiego dziecka owocuje większą tolerancją, akceptacją i otwartością grupy. Ułatwia integrację a także proces dydaktyczny. Warsztaty integracyjne przygotowują koleżanki i kolegów na doświadczenie tolerancji i akceptacji inności, pomagają zrozumieć specyfikę zachowań uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, które niejednokrotnie bywają dziwne, trudne w odbiorze, irracjonalne, czasem budzące niechęć i lęk. Podczas warsztatów uczniowie biorą udział w ćwiczeniach mających na celu wzajemnie poznanie i wprowadzenie do tematu różnorodności klasy szkolnej oraz całego społeczeństwa. Dokładnie omawiane są “różnorodności” występujące w szkole (ZA, ADHD, depresja, fobia szkolna) i potrzeby tych osób. Poruszany jest temat sprawiedliwości, która w tym wypadku polega nie na tym, aby każdy dostał to samo, a raczej każdy dostał to, czego potrzebuje.
Przygotowane przez nas scenariusze i pomysły zajęć starają się oswajać młodych ludzi z obecnością rozmaitych dysfunkcji we wspólnym środowisku. Pokazują, że inność może wzbogacać i być ciekawa, uczą otwartości, która powinna być normą we współczesnym świecie, przeciwdziałają nękaniu i agresji. Wychowanie, którego elementem jest integracja inności zaprocentuje w przyszłym, pozaszkolnym życiu wszystkich uczniów.
4. Zestaw przykładowych narzędzi do pracy lekcyjnej z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych – ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki ucznia z ZA
Uczniowie z Zespołem Aspergera mają problemy z wyrażaniem i czytaniem emocji, mają trudności w sferze społecznej, trudności z panowaniem nad złością, brak umiejętności planowania zadaniowego oraz czasu wolnego. Opracowaliśmy szereg prostych narzędzi, skutecznie ułatwiających pracę nauczycielom, a jednocześnie pozwalających uczniom lepiej i skuteczniej się uczyć a także poznać zasady panujące w społeczności szkolnej.
Są to m.in. narzędzia takie, jak Listy zadań – plan zachowania na lekcji, organizacja czasu podczas przerwy, plan odrabiania lekcji. Specyfika umysłu ZA wymaga stałego strukturyzowania czasu. Strukturyzacja daje uczniom z ZA poczucie bezpieczeństwa, dzięki czemu mogą się oni skupić na nauce oraz przejawiają mniej zachowań lękowych, które mogłyby zaowocować agresją lub autoagresją.
5. Szkolenie dla nauczycieli uczących dzieci o specjalnych potrzebach, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci z Zespołem Aspergera
Proponowane przez nas szkolenie ma na celu dostarczenie nauczycielom praktycznych porad i wskazówek, jak skutecznie uczyć dzieci z Zespołem Aspergera. W odróżnieniu od obecnych na rynku wykładów psychologicznych (o istocie zaburzeń ze spektrum autyzmu), koncentrujemy się na zagadnieniu funkcjonowania ucznia z ZA w klasie i szkole.
Program szkolenia obejmuje m.in. następujące zagadnienia:
- specyfika postrzegania i przetwarzania wiedzy uczniów z ZA
- specyfika komunikacji i interakcji społecznej oraz jak sobie z nią radzić na poziomie klasy
- jak mówić i prowadzić lekcję w grupie z dzieckiem z ZA
- jak rozwiązywać konflikty, radzić sobie z emocjami i agresją u ucznia z ZA
- jak moderować sytuacje wychowawcze, włączać ucznia z ZA w życie klasy
- jak układać testy, sprawdzać wiedzę i zadawać pracę domową
- jak wprowadzać zagadnienie wymagające wyobraźni lub myślenia abstrakcyjnego
- jak wspierać rozwój, poczucie własnej wartości i przeciwdziałać zjawisku wykluczenia.
6. Listy praktycznych wskazówek dla nauczycieli w zakresie pracy z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych
Dla nauczycieli przygotowaliśmy listy praktycznych wskazówek, które mogą pomóc postępować z dziećmi o specjalnych potrzebach, takich jak zespół Aspergera, ADHD czy fobia szkolna. Podpowiadają one w jaki sposób przekazywać i sprawdzać wiedzę, a także jak dostosowywać materiały testowe do możliwości percepcyjnych takich uczniów.
Praktyczne korzyści z wprowadzenia programu w naszych placówkach
Opracowany przez nas projekt „Uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkole ogólnodostępnej” został dobrze oceniony przez specjalistów, a rodzice nowo przyjmowanych uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych przyznali, że był pomocny w rozwianiu ich lęków i dawał nadzieję na skuteczną współpracę.
Wprowadzenie go do naszych szkół bardzo ułatwiło nam zbieranie informacji o dzieciach o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Rodzice dzielili się z nami wiedzą o swoim dziecku w sposób uporządkowany i celowy. Widzieli jasne kryteria, którymi się kierujemy zbierając informacje i zdawali sobie sprawę, czemu one służą. Otwierali się przed nami, ponieważ widzieli profesjonalne podejście i chęć szukania najlepszych narzędzi do pracy z ich dziećmi. Deklarowali chęć współpracy, sugerowali skuteczne formy działania, bez obaw mówili o trudnościach, które mogą się pojawić.
Arkusze pogłębionego wywiadu z rodzicem pozwoliły nauczycielom przygotować się na pierwszy kontakt z dzieckiem i na jego kontakt ze szkołą. Znając oczekiwania rodziców i mając wiedzę o wcześniej przebytych terapiach, mogliśmy sprawniej zaplanować pracę indywidualną i grupową w klasie. Wiedzieliśmy jakie metody mogą okazać się skuteczne i jakiego wsparcia uczeń potrzebuje. Rozmowa o dotychczasowym funkcjonowaniu dziecka w szkołach uwrażliwiła nas na problemy, z którymi możemy się spotkać. Ponadto, w kilku przypadkach wywiad z rodzicem uświadomił wszystkim zainteresowanym stronom konieczność dalszej diagnozy bądź zmiany kierunku działań terapeutycznych.
Informacje uzyskane podczas wywiadu z rodzicem oraz w trakcie pracy z pakietem diagnostycznym sprawiły, że mogliśmy lepiej dostosować działania na samym początku roku, czyli w okresie kluczowym dla adaptacji w nowym miejscu i w nowej grupie rówieśniczej. Umożliwiły podjęcie działań profilaktycznych, zapobiegających sytuacjom kryzysowym. Praca z pakietem diagnostycznym była ponadto dla psychologa/pedagoga bardzo wygodną formą nawiązania kontaktu, poznania dziecka, pokazania, że dziecko może się do niego zwrócić w razie potrzeby.
Przeprowadzone warsztaty wprowadzające dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych do grupy rówieśniczej zintegrowały klasy i dały podstawę do naszych dalszych działań antydyskryminacyjnych, prowadzonych na godzinach wychowawczych i zajęciach TUS (trening umiejętności społecznych). Taka forma wprowadzenia uczniów o specjalnych potrzebach do grupy z pewnością pozwoliła uniknąć wielu trudnych sytuacji, które byłyby związane z tym, że młodzież nie rozumie zachowania kogoś ze swojej klasy i nie umie nawiązać z nim kontaktu.
Mamy nadzieję, że przygotowane materiały ułatwią i usprawnią pracę nauczycieli i pomogą dzieciom szybciej odnaleźć się w nowej sytuacji szkolnej. Chcielibyśmy, aby dobra praktyka i nowoczesne metody stosowane w edukacji i integracji dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych stały się w szkołach normą.